Niniejsza praca dotyczy oceny jakościowej gatunków roślin naczyniowych Tracheophyta ze szczególnym uwzględnieniem flory leczniczej – na trzech wybranych terenach, zachowujących znaczną naturalność środowiska przyrodniczego w Rybnickim Okręgu Węglowym (ROW), stanowiącym południową część Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (Ryc. 1, 2). Dotąd region rybnicki nie był jeszcze, nawet fragmentarycznie badany pod względem oceny naturalnych zasobów gatunków leczniczych. Analizy florystyczne prowadzili autorzy w terenie w okresach wegetacyjnych (w latach 2008 i 2009), przy czym szczególną uwagę zwracano na częstość występowania i udział roślin leczniczych na badanych terenach – w kontekście zróżnicowania jakościowego zajmowanych przez nie siedlisk życiowych oraz obserwacji objawów negatywnego wpływu na te rośliny czynników antropopresyjnych typu przemysłowego. Badania te dotyczyły wybranych obszarów, jakie stanowiły trzy ośrodki rekreacyjno-wypoczynkowe i ich strefy otulinowe tj. „Park Szczygłowice” i „Park Miejski Knurów”, które leżą w granicach administracyjnych miasta Knurowa, oraz „Czerwionka-Dębieńsko Las” w Czerwionce w powiecie rybnickim w południowej Polsce (Obszary objęte eksploatacją górniczą na obszarze ROW-u cechuje znaczny zakres odkształceń antropogenicznych środowiska naturalnego, zwłaszcza abiotycznego (antropogenizacja siedlisk), które powstały w efekcie wieloletniej, intensywnej działalności wydobywczej węgla kamiennego. Ryc. 1,Omawianą florę gatunków naczyniowych badano na obszarach przystosowanych do celów rekreacyjnych, które zachowują większą naturalność, a także w obrębie stref otulinowych takich enklaw. 2).

Materiał i metody:
Badania florystyczne i obserwacje ekologiczne oraz wstępne analizy fitosocjologiczne metodą Brauna-Blanqueta [1, 2, 3] prowadzone były w terenie w sezonach wegetacyjnych w latach 2008 i 2009. Dotyczyły one przede wszystkim oceny bogactwa naturalnych zasobów genowych/gatunkowych roślin naczyniowych w szacie roślinnej trzech badanych obszarów rekreacyjno-wypoczynkowych oraz ich otulin (Ryc. 1 i 2). Oprócz dokonanej w terenie wnikliwej analizy florystycznej, polegającej na szczegółowej inwentaryzacji gatunków roślin naczyniowych (spisy florystyczne), wykonano również obszerny zbiór alegatów zielnikowych (ponad 500 arkuszy). Podczas prac laboratoryjnych dokonano ostatecznej weryfikacji taksonomicznej krytycznych, trudnych do indentyfikacji w warunkach polowych gatunków i ich niższych taksonów. Dokumentację zielnikową złożono w Zielniku Naukowym Katedry i Zakładu Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa Wydziału Farmaceutycznego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach (ul. Ostrogórska 30, 41-200 Sosnowiec), a następnie przekazano do centralnego w Polsce Zielnika Naukowego Instytutu Botaniki PAN im. W. Szafera w Krakowie. Podstawową bazę danych wykorzystanych do interpretacji statystycznych stanowiły wyniki pochodzące z dwuletnich badań własnych autorów niniejszego artykułu. Przy czym uwzględniono również inne dostępne informacje o charakterze przyczynkowym zamieszczone w opublikowanych artykułach źródłowych lub w autoryzowanych, lecz nieopublikowanych materiałach i raportach, bądź też w zleconych ekspertyzach badawczych, które udostępniły lokalne urzędy gminne [4]. Na tej podstawie dokonano oceny naturalnych zasobów oraz bioróżnorodności flory gatunków naczyniowych (= paprotniki, nasienne). Podjęto również próbę określenia zakresu synantropizacji szaty roślinnej na badanych terenach. Wykaz pełnego składu gatunkowego flory naczyniowej ze szczególnym uwzględnieniem gatunków leczniczych wraz z komentarzami zamieszczono w czasopiśmie Farmacja Polska, Nr 12, 2010 – w druku [5]. Ze względu na znaczną obszerność materiału, w niniejszym artykule zwrócono przede wszystkim uwagę na przedstawienie danych florystycznych o charakterze ilościowym. Zilustrowano je licznymi histogramami (Ryc. 3–11) wraz z załączonymi objaśnieniami i interpretacjami o charakterze merytorycznym.

Cel badań i podrzędne zadania badawcze:
Podstawowym celem niniejszego opracowania było dokonanie szczegółowej oceny ilościowej naturalnych zasobów gatunków flory naczyniowej, ich cech indywidualnych, które wskazują na posiadane przez nie właściwości lecznicze oraz nierzadko wiele innych zastosowań użytkowych [6–24]. Aby zrealizować wyznaczony, główny cel badawczy, niezbędne stało się także wykonanie licznych zadań o charakterze podrzędnym. Są to między innymi: 1. Zebranie materiałów źródłowych dotyczących historii osadnictwa oraz rozwoju industrializacji, a także degradacyjnego wpływu czynników antropopresyjnych na naturalne warunki przyrodnicze tego obszaru, a zwłaszcza szatę roślinną i jej siedliska życiowe. 2. Zebranie danych dotyczących oceny specyfiki zagrożenia antropopresyjnego środowiska przyrodniczego badanego obszaru przez wpływ różnych czynników gospodarczych, głównie wielkoprzemysłowych. 3. Przedstawienie charakterystyki aktualnego stanu środowiska naturalnego omawianego terenu i jego walorów rekreacyjno-wypoczynkowych – w kontekście bioróżnorodności florystyczno-fitosocjologicznej badanej szaty roślinnej oraz występującej na tym obszarze flory leczniczej. 4. Wykonanie szczegółowej inwentaryzacji gatunków roślin naczyniowych występujących w badanych rejonach wymienionych obiektów rekreacyjno-wypoczynkowych [5] wraz z ich charakterystyką morfologiczną (Ryc. 3 i 4). 5. Wskazanie różnych, indywidualnych właściwości użytkowych gatunków badanej flory naczyniowej – na podstawie danych zaczerpniętych z literatury specjalistycznej, a w szczególności takich, które wskazują na ich praktyczne wykorzystanie w określonej kategorii lecznictwa alopatycznego, tj. oficjalnego/akademickiego i oficynalnego lub dotyczących ich wykorzystania w medycynie ludowej oraz homeopatii [15, 28, 36]; (Ryc. 6–10).

Wyniki:
W efekcie przeprowadzonych badań florystycznych stwierdzono występowanie 373 taksonów roślin naczyniowych Tracheophyta, w tym 308 (83%) alopatycznych gatunków leczniczych Planta medicae, oraz niezależnie 123 gatunków (33%), które znajdują zastosowanie w homeopatii. Do takich właściwości należą przede wszystkim: – częstotliwość/frekwencja występowania poszczególnych gatunków oraz ich niższych taksonów na badanych terenach oraz zakres zagrożenia naturalnych stanowisk występowania poszczególnych gatunków roślin i ich siedlisk – w skali kraju i regionu Górnego Śląska [25–26]. Dotyczy to także zakresu zagrożenia gatunków przez antropopresję, a w przypadku roślin objętych gatunkową ochroną prawną – ich statusu ochronnego w Polsce [26]. Uwzględniono również dane dotyczące przynależności wszystkich gatunków flory naczyniowej do danych form życiowych, jak i określono ich typ ekologiczny (biocenologiczny) [27]. – możliwości praktycznego wykorzystania różnych gatunków roślin jako naturalnego źródła substancji leczniczych/leków stosowanych w ziołolecznictwie alopatycznym [17, 28–38] oraz homeopatii [15, 18]. – przydatności terapeutycznej gatunku macierzystego jako źródła surowca leczniczego z uwzględnieniem występujących w nim głównych endogennych substancji biologicznie aktywnych/związków chemicznych oraz specyfiki działania farmakologicznego wyciągów pochodzących z danego surowca i określonego gatunku rośliny (jak np. korzeń, kłącze, kwiat, owoc, nasiono itp.) [17, 28–38]. – ochronie prawnej w Polsce podlega jedynie 6 gatunków, z których 2 objęte są ochroną ścisłą, a 4 częściową.

Wnioski:
Charakteryzowane obszary rekreacyjno-wypoczynkowe cechuje dość bogate zróżnicowanie gatunkowe roślin naczyniowych, a także znaczny potencjał surowcowy gatunków leczniczych (83% gatunków flory naczyniowej). Niniejsze badania waloryzacyjne pozwoliły ukazać znaczną różnorodność gatunkową w obrębie flory leczniczej występującej na tym terenie. Florę badanych obszarów należy traktować jako naturalny bank genów. Natomiast występowanie obfitych populacji wielu leczniczych gatunków stanowi potencjalne źródło pozyskiwania nasion i rozmnóżek wegetatywnych, które można przenieść z obszaru ROW-u do upraw leżących poza tym regionem, czyli z dala od terenu intensywnie skażonego emisjami pochodzenia wielkoprzemysłowego. Poza niektórymi gatunkami występującymi w stanie dzikim, bezpośrednie wykorzystanie większości surowców dostarczanych przez występujące na omawianym terenie lecznicze rośliny macierzyste w celu samoleczenia (jak np. napary, odwary, maceraty itp.), ze względu na znaczny zakres chemicznego zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego (kontaminacja skażeń poprzemysłowych), jak na razie, bez uprzedniej diagnostyki toksykologicznej danego surowca roślinnego, nie wydaje się możliwe. W efekcie niniejszych badań, na wybranych terenach rekreacyjnych stwierdzono stanowiska występowania licznej grupy gatunków roślin naczyniowych (łącznie 308 gat. wraz z niższymi taksonami), w tym wiele odnotowanych po raz pierwszy na omawianym terenie. Szczegółową analizą statystyczną objęto grupę cech gatunkowych oraz użytkowych, istotnych ze względu na ich indywidualne osobnicze właściwości chemiczne i farmakologiczne, a także ich alopatyczne oraz homeopatyczne. wykorzystanie terapeutyczne. W postaci histogramów przedstawiono: 1 – wykorzystanie gatunków roślin w danej kategorii lecznictwa alopatycznego, w tym oficjalnego (surowce farmakopealne i oficynalne) oraz w medycynie tradycyjnej/ludowej, a także w homeopatii, 2 – określono dostępność gatunkową w zakresie potencjalnej i rzeczywistej możliwości pozyskiwania danych typów surowca leczniczego, 3 – przedstawiono zróżnicowanie liczbowe gatunków pod względem ich oddziaływania farmakologicznego na ustrój człowieka i zwierząt hodowlanych, 4 – zróżnicowanie gatunków flory naczyniowej pod względem zawartości endogennych, biologicznie aktywnych substancji chemicznych, w tym o zdefiniowanych w specjalistycznej literaturze działaniach leczniczych. Uwzględniono również kilkanaście innych, pozostałych cech o charakterze użytkowym, przy czym zwrócono także uwagę na obecność w badanej florze gatunków znajdujących wykorzystanie przemysłowe i ozdobne oraz użytkowe w gospodarstwie człowieka.